SOMA'DA ENİŞTE SORUŞTURMASI!

Son dakika yaşam haberleri, yaşamın içinden haberler, üçüncü sayfa haberleri, günlük meydana gelen olaylar ve önemli gelişmeler.

Üçüncü sayfa haberciliği, habercilikte, adını aldığı gazetelerin üçüncü sayfasında yayınlanan ve ağırlıklı olarak, kaza, yangın, gasp, darp, cinsel şiddet, bıçaklama, adam yaralama, öldürme gibi adli olayları işleyen haberlere verilen addır. Bu terim orijinalinden (third page news) birebir çeviri yoluyla Türkçeye ve habercilik alanımıza katılmıştır[kaynak belirtilmeli]. Günlük hayatta da sıklıkla kullanılmaktadır.

Türk basınında ilk olarak ana akımda yer alması, 1968'de Haldun Simavi tarafından çıkartılan Günaydın Gazetesi ile gerçekleşen üçüncü sayfa haberciliğinin basınımızdaki ilk örneği, Zekeriya Sertel'in 1924'te çıkarttığı Resimli Ay Dergisi'nde görülmektedir. Daha sonra, Harman Gazetesi'nde geniş yer tutmuştur.
Başlangıçta bu tür haberler asparagas olduğundan, gazetelerde kanlı fotoğraflar yer almamaktaydı. Günaydın Gazetesi ile birlikte, bu tür habercilik asparagas kimliğinden kurtulmuş ve gerçek olayların sayfası olarak yayınlanmaya başlamıştır. Yetkili kaynaklarda ve akademik ortamlarda Günaydın Gazetesinin 1970'lerde 1 milyon satış rakamına ulaşmasının nedeni olarak, Türk okurunun ilk defa kanlı fotoğraflarla karşılaşması olduğu belirtilmektedir.

Gazetecilik, gazetecinin yaptığı iş.[1] Gazeteci, haber ve bilgi kaynağına çabuk ulaşmak ve bu kaynaklardan edindiği bilgi ve haberleri okurlara sunma işini üstlenmiştir.

Gazetecinin bu görevini yapabilmesi için habere, olaya, olguya, belgeye ve bilgiye dayalı yazılar yazması gerekir. Bunun için de gazetecinin güvenilir kişi olması zorunludur. Gerektiğinde hükûmetlere ve güç odaklarına karşı savaşmayı "Gazetecilik etik kuralları" içerisinde göze alan insan, gazetecidir.

İçindekiler

1 Gazetecilik türleri
2 Etik
3 Ayrıca bakınız
4 Kaynakça

Gazetecilik türleri

Haberciliğe daha ciddi yaklaşan gazeteler okuyucularına dünyada olup bitenlere ilişkin olabildiğince fazla ve doğru bilgi vermek amacındadır. Gazetecilik, haberi doğru kaynaktan almakla yükümlüdür. Gazetecilik kulaktan dolma bilgilerle yapılmaz. Şantaj, karalama, kirletme, yalan haber, yıpratma gibi unsurları içermez. Gazeteci kanunlara saygılı, ahlaklı, namuslu, dürüst, çalışkan olması gereken kişilerdir. Gazetecilik mesleğinin okullarından alınan eğitimli kişiler mesleklerinde başarılı, kurallarına uyan,uygun davranışlarda bulunan kişilerdir. Gazetecilik bölümünde okuyanlar ruhsatlı gazetecilerdir. Gazetecilik vasıflarına yatkın kişilerdir. Bu bölümü okuyanlar, akademik olarak da başarılı olabilir, serbest piyasada veya kurum çatısı altında da çalışabilirler. Gazetecilik ruhsatına sahip kişiler bu işin okulunu okumuş kişilerdir. Bunun dışında meslekte yeterli olmayan, kendilerini meslektaş gibi gösteren kişilere de rastlamak mümkündür. Gazetecilik içinde muhabir, editör, grafikçi,foto muhabiri, yazı işleri müdürü, sorumlu yazı işleri müdürü, genel yayın yönetmeni gibi unvanları alır. Televizyonlarda da haber programları yapabilir, gazete ve dergilerde de çalışabilirler. Ayrıca kurumların basın yayın müdürlüklerinde de çalışma imkanlarına ulaşabilirler.

Etik

Herhangi bir menfaat grubuna bağlanmadan, açık fikirli, dürüst, önyargılardan uzak ve kişilik haklarına saygılı olmak, gazeteciliğin olmazsa olmaz koşullarındandır. Gazetecilik mesleği ve gazetecilik sektörü (gazete, radyo, televizyon, İnternet gibi kitlesel yayın organları) demokratik toplumlarda anayasanın öngördüğü üç devlet gücü yanında (yasayıcı-meclis, yürütücü-hükûmet, yargılayıcı-mahkemeler) dördüncü denetleyici devlet gücü olarak anılır.

İliştirilmiş gazetecilik ya da embedded gazetecilik[1][2], savaş ve sıcak çatışma alanlarında, çatışmanın bir tarafındaki askerlerle beraber hareket eden ve savaşı onların açısından görüp yansıtan muhabirler için kullanılan terim.[3]

Kimi yazarlara göre iliştirilmiş gazetecilik; siviller ve ordu arasındaki bağları düzenleyen ilerici bir yoldur. Buna göre, bu gazetecilik yönteminin en genişçe kullanıldığı zaman aralığı II. Dünya Savaşı'dır ve savaş sırasında Sovyetler Birliği bu yöntemi kullanarak döneme ait 280 film çekilmiş ve bu görüntüler günümüze kadar ulaşmıştır. Bu yazarlara göre bu durum, Büyük Vatanseverlik Savaşı sırasında silahlı kuvvetler ve gazeteciler arasındaki ilişkinin olumlu olduğunun bir göstergesidir.[4]

2001 yılındaki Afganistan İşgali'nde kısıtlı olarak denenmiş, güncel uygulama ise 2003 yılında başlayan Irak Savaşı’nda yapılmaya başlanmıştır.[5] Bu yöntem II. Felluce Muharebesi'nde ve Bağdat'ın işgalinde Amerika Birleşik Devletleri yönetimince sıkça başvurulmuştur.

Colombia Üniversitesi desteğiyle yapılan bir araştırmada embedded gazetecilerin yaptığı haberlerin derinlikten yoksun olduğu, açılan ateşle vurulan insanların gösterilmediği belirtilmiştir.[6]

İçindekiler

1 Ülkelere göre uygulama

1.1 Amerika Birleşik Devletleri
1.2 Hindistan
1.3 Sovyetler Birliği
1.4 Türkiye
1.5 Ukrayna

2 Ayrıca bakınız
3 Kaynakça
4 Dış bağlantılar

Ülkelere göre uygulama
Amerika Birleşik Devletleri

Değişik zamanlarda toplam 775 gazeteci ve fotoğrafçı, bulundukları birliğin yerini, silahların konumunu ifşa etmeyeceklerine dair bir sözleşme imzalayarak ve kısa bir eğitim alarak, ABD ordusuna ‘iliştirilmiş’ olarak savaş bölgesine götürülmüş, sadece zırhlı araçlar içinden gördükleri savaşı Amerika Birleşik Devletleri kamuoyuna yansıtmışlardır.[7] Neden böyle bir uygulamaya gittikleri sorulan Deniz piyade yarbayı Rick Long, "Açık söyleyeyim, savaşı kazanmak istiyoruz. Ve enformasyon da bu savaşın önemli bir parçası. Biz de enformasyon alanını domine etmek istiyoruz" yanıtını vermiştir.[8]

İngiliz yayın kuruluşu BBC tarafından hazırlanan raporda, iliştirilmiş gazetecilerin haberlerini otosansürden geçirerek sundukları belirtildi. Raporda ayrıca, Irak halkının tepkilerinin çarpıtıldığı, ağırlıklı olarak koalisyon güçlerini sıcak karşılayan Iraklıların görüntülerini sundukları vurgulandı. BBC'nin üst düzey yöneticileri, embedded gazetecilerin bu tavrının demokrasiye yapılmış bir haksızlık olduğunu belirttiler.[9]

Şubat 2016'da, Amerika Birleşik Devletleri gazetesi The Boston Globe'da çıkan bir makalede, ülkede basının Suriye İç Savaşı yaklaşımı konusunda basınının savaştaki gerçekleri tamamen çarpıttığı bildirilmiş ve ülke basınında yer alan gelişmelerin birçoğunun gerçek ile ilgisi olmadığından bahsedilmiştir.[10]

Hindistan

Hindistan medyasında iliştirilmiş gazetecilik yapıldığı ve hükûmetin savunulduğu haberlerin kurgulandığı ifade edildi.[11]

Sovyetler Birliği

Sovyetler Birliği II. Dünya Savaşı sırasında iliştirilmiş gazetecilik yöntemlerini kullanarak savaş dönemine ait 280 film çekmiş bu görüntüler günümüze kadar ulaşmıştır.[4]

Türkiye

İliştirilmiş gazeteciliğin yaygın olarak ilk kez kullanıldığı Irak Savaşı'nda Türkiye'den gazeteciler de yer almıştır. Savaşı Türkiye'den "iliştirilmiş" olarak izleyen isimler arasında Cüneyt Özdemir, Mithat Bereket , Atilla Alicikoğlu[12] ve Ümit Bektaş gibi isimler yer almıştır.[6]

Türkiye'de de zaman zaman bu yöntemin, taraflı medya ile paralel olarak kullanıldığı belirtilmiş[13], örnek olarak Uludere olayı gösterilmiştir. Olayın ardından iktidar yanlısı haber kanalları tarafından saatlerce hiçbir haber yapılmamış, hiçbir altyazı geçmemiş, buna karşın saatler sonra yaptığı haberlerde ise PKK mensubu bir grubun savaş uçakları ile vurulduğu bildirilmiştir. Ardından haber yönünü değiştiren ana akım medya üzerilerine bomba düşen bir grup kaçakçının öldüğü haberlerini servis etmiştir.[14][15] Türkiye'deki iliştirilmiş gazetecilik ve taraflı medya kapsamında söz konusu medya-ordu ilişkilerine dair başka bir örneğin, Fatih Çekirge'nin Aralık 2016'daki bir televizyon programında “MİT TIR’ları haberine atlamazdım ... Biz sonuçta devlet düşmanı değiliz” şeklinde söylemi olduğu belirtilmiştir.[7]

Dicle Haber Ajansı (DİHA), Anadolu Ajansı'nın bu gazetecilik türüne göre yayın yaptığı, TRT ve Show TV'nin de bu tür haberler yayınladığını iddia etti.[16] Gezi Parkı olayları'nda anaakım medyanın iliştirilmiş gazetecilik yöntemlerinin uyguladığı belirtildi.[17]

Suriye İç Savaşı'nin bir parçası olan Suriye Kürdistanı çatışmalarında IŞİD'in Rojava'ya yönelik saldırılarında sırasında çekilen fotoğrafların medyada kullanımında iliştirilmiş gazetecilik olduğu ifade edildi. Fotoğrafları çekenlerden biri olan gazeteci Refik Tekin "İliştirilmiş medya, çatışmalar sırasında çektiğimiz ve tanıklık ettiğimiz fotoğrafları, daha sonra olayları çarptırarak veya hükûmetin olaylara ilişkin yaptığı açıklamalara dair haberlerde kullanmakta. Yaşananları görmeyen havuz medya, yaşamını yitiren 35 günlük Miray bebeğin fotoğrafını, gerçeğin aksine bir haberde kullandı" ifadelerini kullandı.[18] Anadolu Ajansı, aralarında Frankfurter Allgemeine Zeitung, BBC News, The Independent ve Agence France-Presse'inde bulunduğu birçok Avrupa basın kuruluşunun 20 Ocak 2018'de Türk Silahlı Kuvvetleri'nin Suriye'nin Afrin İlçesi'ndeki PYD/YPG, PKK ve IŞİD'e karşı başlattığı Zeytin Dalı Harekâtı'nı bölgede DEAŞ'a karşı savaşan Kürt gruplara" yönelik gibi yansıtmaya ve yanlış algı oluşturmaya çalıştığını ileri sürdü. Ajans ayrıca Avrupa basınının sahte görsel ve bilgileri kullanarak bölgedeki sivil kayıplar hakkında da yanlış bilgi yaydığını iddia etti.[19]

Ukrayna

2014 yılında Ukrayna'da başlayan Donbass Savaşı sırasında Ukrayna Silahlı Kuvvetleri tarafında yer alan iliştirilmiş gazeteciler olduğu bildirilmiş ve bu gazetecilerin topladığı görüntülerle çeşitli filmlerin yapıldığı ifade edilmiştir. Bu filmler daha sonra Ukrayna Savunma Bakanlığı tarafından dağıtılmıştır.[2

Hava durumu ya da kısaca hava, yaşam ve insan aktiviteleri üzerindeki etkisini de göz önüne almak koşuluyla atmosferin belirli bir anda, belirli bir bölgedeki hali. Bazen çoğul olarak havalar şeklinde kullanılır. Hava durumu kavramı ile genellikle uzun dönemde gerçekleşen yani iklimsel değişimler değil, atmosferdeki kısa dönemde gerçekleşen değişimler kastedilir. Gökyüzünün görüş, bulutluluk, nem, yağış, sıcaklık ve rüzgâr durumu gibi çeşitli özelliklerini ifade eder.[1]

Hava tahmin ve raporları

Belirli bir bölgedeki mevcut hava durumu hava raporu, gelecekte beklenen durumlar ise hava tahmini şeklinde, ilgili meteoroloji otoriteleri tarafından yayımlanır.

Hava tahmin ve raporları, belirli bir yerde ve zamandaki hava durumu ile ilgili olarak meteoroloji birimleri tarafından yayımlanan bilgiler. Hava tahmini, çeşitli verilerin analiz edilmesi ile belirli bir hava sahasında "gelecekte" hava durumunun nasıl olacağına dair yapılan çıkarımlardır. Hava raporu ise çeşitli gözlem (rasat) ve ölçümler sonucunda "şimdiki" (güncel) hava durumunun nasıl olduğuna dair yayımlanan bilgilerdir.[1]

Süre

Hava tahminleri periyotlarına göre aşağıdaki şekilde tasnif edilir:[2]

Kısa vadeli: 0-72 saat
Orta vadeli: 72 Saatten 10 güne kadar
Uzun vadeli: 10 günden daha ilerisini kapsar

Havacılıkta

Havacılıkta kullanılan "hava tahminleri" şunlardır:[1]

Saha tahminleri
Meydan tahminleri (TAF ve TREND)
Özel tahminler

Havacılıkta kullanılan "hava raporları" şunlardır:[1]

Meydan hava raporları (METAR [rutin] ve SPECI [özel durumlarda])
Uçuş hava raporları (VOLMET ve ATIS)

Bunların haricinde şiddetli fırtına, dolu, türbülans vb. önemli hava hadiselerinin görüldüğü durumlarda SIGMET denilen raporlar yayınlanır.[3]

TREND'ler 2 saatlik hava tahminidir ve sıklıkla meydan hava raporlarının sonuna eklenir. TREND'ler TAF'lardan daha hassastır ve genellikle "iniş hava tahmini" olarak bilinir.[3]

Meteoroloji, atmosferde meydana gelen hava olaylarının oluşumunu, gelişimini ve değişimini nedenleri ile inceleyen ve bu hava olaylarının canlılar ve dünya açısından doğuracağı sonuçları araştıran bir bilim dalı. Türkçeye, Fransızca météorologie sözcüğünden geçmiştir.[1] Ayrıca meteoroloji bilimi, Dünya'daki atmosferin (diğer gezegenler de dahil olabilir) her türlü fiziksel, dinamik ve kimyasal durumuyla ve yeryüzüne yakın atmosfer ile etkileşimleriyle ilgilenmektedir.[2]

Alexander von Humboldt'un çalışmasına dayanılarak William Channing Woodbridge tarafından çizilmiş olan dünya izotermal tablosu (1823)

Atmosferin özellikle alt katmanlarında meydana gelen hava olaylarının oluşumunu ve değişimini nedenleriyle inceler ve kısa dönemli tahminler yapmayı amaçlar. Matematik, coğrafya, istatistik ve fizikten yararlanır.

İçindekiler

1 Tarihte Meteoroloji[3]

1.1 İlk Çağ
1.2 Orta Çağ ve Yeni Çağ
1.3 Yakın Çağ
1.4 Günümüz

2 Ayrıca bakınız
3 Dış bağlantılar
4 Kaynakça

Tarihte Meteoroloji[3]
İlk Çağ

İlk hava tahminleri, ilk uygarlıklar tarafından mevsimsel değişiklikleri izlemelerine yardımcı olmak amacıyla tekrar eden astronomik ve meteorolojik olayları gözlemlemeleriyle başlamaktadır. MÖ 650 civarında, Babilliler bulutların görünümüne ve hale gibi meteorolojik optik fenomenlere dayanarak kısa vadeli hava değişikliklerini tahmin etmeye çalıştılar. MÖ 300'e gelindiğinde, Çinli gökbilimciler yılı 24 festivale bölen ve her festivalin farklı bir hava türüyle ilişkilendirildiği bir takvim geliştirdiler. 340 civarında, Yunan filozof Aristo, yağmur, bulutlar, dolu, rüzgar, gök gürültüsü, şimşek ve kasırgalar gibi meteorolojik olaylar hakkında teoriler içeren felsefi bir bilimsel metin olan Meteorologica'yı yazdı. Ayrıca Meteorologica' da meteoroloji ve atmosferin yanında astronomi, coğrafya, kimya gibi konulara da değindi.

Aristoteles, bazı önemli hataların yanı sıra hava durumuyla ilgili keskin gözlemler yaptı ve dört ciltlik metni birçok kişi tarafından neredeyse 2000 yıl boyunca hava durumu teorisi konusunda otorite olarak kabul edildi. Aristoteles'in iddialarının çoğu hatalı olsa da, fikirlerinin çoğu 17. yüzyıla kadar yıkılmadı.

Orta Çağ ve Yeni Çağ

Yüzyıllar boyunca, genel hava durumu bilgilerine ve kişisel gözlemlere dayalı tahminler üretmek için girişimlerde bulunuldu. Bununla birlikte, Rönesans'ın sonunda, doğa filozoflarının spekülasyonlarının yetersiz olduğu ve atmosferi daha iyi anlamak için daha fazla bilginin gerekli olduğu giderek daha belirgin hale geldi. Bunu yapmak için atmosferin nem, sıcaklık ve basınç gibi özelliklerini ölçen aletlere ihtiyaç vardı. Batı medeniyetinde, havanın nemini ölçen bir alet olan bir higrometre için bilinen ilk tasarım, on beşinci yüzyılın ortalarında Nicholas Cusa (c.1401-1464, Almanca) tarafından tasarlanmıştır. Galileo Galilei (1564-1642, İtalyan) 1592'de veya kısa bir süre sonra ilkel bir termometre icat etti; ve Evangelista Torricelli (1608-1647, İtalyan) 1643'te atmosfer basıncını ölçmek için barometreyi icat etti.

Yakın Çağ

Bu meteorolojik araçlar on yedinci yüzyıldan on dokuzuncu yüzyıla kadar imal edilirken, gözlemsel, teorik bilgiler ve teknolojik gelişmeler de atmosfer bilgisine katkıda bulundu. Dünya'nın farklı yerlerinde yaşayan bireyler atmosferik ölçümler yapmaya ve kaydetmeye başladılar. On dokuzuncu yüzyılın ortalarında telgrafın icadı ve telgraf ağlarının ortaya çıkması, hava durumu gözlemlerinin gözlemcilere ve derleyicilere rutin olarak iletilmesine olanak sağladı. Bu veriler kullanılarak, pek ayrıntı içermeyen hava haritaları çizildi. Yüzey rüzgar davranışları ve fırtına sistemleri tanımlanıp incelenebildi. Geniş bir alanda eşzamanlı olarak alınan birçok gözlemin derlenmesine ve analizine dayanan sinoptik hava tahmininin doğuşu, 1860'larda hava durumu gözlem istasyonlarının sayısının artmasıyla gerçekleşmiştir.

Günümüz

On dokuzuncu ve yirminci yüzyıllarda bölgesel ve küresel meteorolojik gözlem ağlarının oluşumuyla birlikte, gözleme dayalı hava tahmini için daha fazla veri elde edilmekteydi. 1920'lerde radyosondanın icadıyla çeşitli irtifalarda havayı izleme konusunda büyük bir adım atıldı. Hava durumu aletleri ve bir radyo vericisi ile donatılmış küçük hafif bir kutu olan radyosondalar, ortalama 30 kilometre yüksekliğe çıkan hidrojen veya helyum dolu bir balon tarafından atmosfere taşınır. Yükseliş sırasında aletler sıcaklık, nem ve basınç verilerini ölçerek yer istasyonuna geri iletir. Yer istasyonunda, veriler işlenir ve atmosferin düşey profili çıkartılır. Ayrıca bu veriler hava durumu haritaları oluşturmak veya hava tahmini için bilgisayar modellerine yerleştirmek için kullanılabilir hale getirilmektedir.

Günümüzde meteorolojik hizmetler, tamamen bilimsel yöntemlerle ve uluslararası iş birliği içerisinde yürütülmektedir. Bugün dünyada, 24 saat sürekli çalışan on bin civarında kara istasyonu, açık denizlerde görev yapan altıbinden fazla gözlem gemisi ve yüksek hava sondajları yapan binden fazla meteoroloji istasyonu vardır.

Deprem, yer sarsıntısı, seizma veya halk arasında zelzele,[1] yer kabuğunda beklenmedik bir anda ortaya çıkan enerji sonucunda meydana gelen sismik dalgalanmalar ve bu dalgaların yeryüzünü sarsması olayıdır. Sismik aktivite ile kastedilen meydana geldiği alandaki depremin frekansı, türü ve büyüklüğüdür. Depremler sismograf ile ölçülür. Bu olayları inceleyen bilim dalına da sismoloji denir. Depremin büyüklüğü Moment magnitüd ölçeği (ya da eskiden kullanımda olan Richter ölçeği) ile belirlenir. Bu ölçeğe göre 3 ve altı büyüklükteki depremler genelde hissedilmezken 7 ve üstü büyüklükteki depremler yıkıcı olabilir. Sarsıntının şiddeti Mercalli şiddet ölçeği ile ölçülür. Depremin meydana geldiği noktanın derinliği de yıkım kuvvetine etkilidir ve yeryüzüne yakın noktada gerçekleşen depremler daha çok hasar vermektedir.[2]

Dünya yüzeyinde gerçekleşen depremler kendilerini bazen sallantı bazen de yer değiştirme şeklinde göstermektedir. Bazen yeryüzüne yakın bir noktada güçlü bir deprem gerçekleştiğinde tsunamiye sebep olabilir. Bu sarsıntılar ayrıca toprak kayması ve volkanik aktiviteleri de tetikleyebilir.

Genel olarak deprem sözcüğü herhangi bir sismik olayın -Doğal bir fenomen olarak gerçekleşmiş veya insanların sebebiyet verdiği- ürettiği sismik dalgaları adlandırmak için kullanılır. Depremler genellikle kırıkların (fay hatları) çatlamasıyla oluşur. Bunun yanı sıra volkanik faaliyetler, toprak kaymaları, mayın patlamaları veya nükleer testler sonucunda da deprem gerçekleşebilir.

İçindekiler

1 Doğal depremler

1.1 Deprem kırık türleri
1.2 Artçı depremler
1.3 Çöküntü depremler
1.4 Deprem fırtınası

2 Büyüklüğü ve gerçekleşme sıklığı
3 Yapay depremler
4 Ölçümü ve yerlerinin belirlenmesi
5 Sonuçları

5.1 Sallantı ve yeryüzünün çatlaması
5.2 Heyelan ve çığlar
5.3 Yangınlar
5.4 Zemin sıvılaşması
5.5 Tsunami
5.6 Seller
5.7 Gelgit kuvveti
5.8 İnsana etkileri

6 Başlıca depremler
7 Tarihi

7.1 Orta Çağ öncesinde

8 Kültür ve depremler

8.1 Mitoloji ve deprem
8.2 Popüler kültür

9 Ayrıca bakınız
10 Kaynakça
11 Dış bağlantılar

Doğal depremler

Kırık çeşitleri:
A: Doğrultulu atımlı kırık B: Eğim atımlı normal kırık C: Eğim atımlı ters kırık

Deprem kırık türleri

Üç çeşit kırık tipi bulunmaktadır. Bunlar; Eğim atımlı ters kırık, eğim atımlı normal kırık ve doğrultu atımlı kırıklardır.

Yeryüzünde pek çok deprem eğim atımlı ve doğrultu atımlı faylardaki kırıklar sonucunda meydana gelmektedir.

Artçı depremler

Ana madde: Artçı deprem

Ana depremden sonra meydana gelen sarsıntılara artçı sarsıntı denmektedir. Artçı sarsıntılar ana depremin hissedildiği merkezde gerçekleşir ancak büyüklük olarak ondan daha küçüktür. Eğer artçı sarsıntı ana depremden daha şiddetli gerçekleşirse bilinmelidir ki artçıdan önce meydana gelen deprem ana deprem değil öncü sarsıntıdır ve artçı sarsıntı adı verilen sarsıntı aslında ana depremdir.

Çöküntü depremler

Yerin belirli derinliklerinde kaya tuzu, gips gibi kolay eriyen katmanların zamanla erimesiyle oluşan boşlukların çökmesiyle meydana gelen Deprem türüdür.

Deprem fırtınası

Belirli bir bölgede meydana gelen depremler dizisidir. Artçı sarsıntılardan farkı tek bir depreme bağlı olmayışlarıdır. Esas depremden sonra ondan daha yüksek şiddette artçılar meydana gelmezken deprem fırtınalarında bu mümkündür. Deprem fırtınasına örnek olarak 2004 yılında Yellowstone Millî Parkında meydana gelen sismik aktiviteleri verebiliriz.[3]

Büyüklüğü ve gerçekleşme sıklığı

Dünyada her yıl yaklaşık 500.000 deprem meydana gelmekte ve bunların 100.000 kadarı hissedilmektedir.[4] Guatemala, Şili, Peru, Endonezya, İran, Pakistan, Portekiz, Türkiye, Yeni Zelanda, Yunanistan, İtalya, Japonya ve ABD gibi ülkelerde sıklıkla ve küçük şiddetlerde depremler meydana gelmektedir.[5]

Büyük şiddette depremler az sıklıkla gerçekleşir. Örneğin; Kabaca günde 10 kez gerçekleşen depremlerin çoğunun 4 büyüklüğünde olması 5 büyüklüğüne göre daha olasıdır. Yine örneğin; İngiltere'de her yıl 3.7-4.6 büyüklüğü arası depremler, 10 yıl içinde 4.7-5.5 büyüklüğünde depremler görülürken 5.6 ve üstü büyüklükteki depremler 100 yılda bir görülebilmektedir.[6] Buna Gutenberg-Richter kuralı denilmiştir.

Yine USGS'ye göre 1900 yılından bu yana yılda ortalama 18 adet 7.0-7.9 büyüklükleri arasında deprem meydana gelirken 8.0 ve üstü bir deprem yılda ortalama yalnızca bir kez gerçekleşmektedir.[7]

Yakın tarihte ise 7.0 ve üstü büyüklükteki depremlerin sıklığının azaldığı görülmektedir.[8]

Yapay depremler

Depremlerin büyük çoğunluğu Dünyadaki tektonik tabakaların hareketi sonucu meydana gelir. Bunun yanı sıra insanlar da deprem oluşumuna neden olabilir. Büyük barajlar ve köprüler inşa ederken, toprağı delerken, kömür madeni kazarken veya petrol kuyuları açarken insanlar yapay depremler yaratabilir.[9] En bilinen örneklerden biri 2008 yılında Çin'in Sichuan kentindeki Zipingpu Barajının çökmesi sonucu oluşan ve 69.227 kişinin ölümüne sebep olan yapay depremdir.[10]

Ölçümü ve yerlerinin belirlenmesi

Ana madde: Sismoloji

Depremler sismometrelerle uzun mesafeler boyunca ölçülür çünkü sismik dalgalar Dünyanın iç kısmı boyunca hareket halindedirler. Depremin kesin büyüklüğü Moment magnitüd ölçeği numaralandırması (ya da eskiden kullanımda olan Richter ölçeği) ile tespit edilir. Buna göre 7 ve üstü depremler yıkıcı türlerdendir. Hissedilen şiddet ise Mercalli şiddet ölçeği ile ölçülür. (2-12 şiddeti)

Her yer sarsıntısı değişik tipteki sismik dalgaların farklı hızlardaki hareketini meydana getirir: Boylamsal (P-dalgaları), Enlemsel (S-dalgaları) ve bir takım yüzey dalgaları. Sismik dalgaların yayılma hızı ortamın yoğunluğu ve esnekliğine göre 3 km/s ile 13 km/s arasında değişebilir. Yeryüzünde S-dalgalarına oranla P-dalgaları çok daha hızlı ilerler. Rasathaneler ile depremin merkez üssü arası uzaklık farkı ölçülmekle birlikte deprem odağının derinliği de kabaca ölçülür.

Depremler sadece şiddetlerine göre kategorilendirilmez. Bunun yanı sıra nerede meydana geldikleri de önemlidir. Dünya sismik aktivitelerle birlikte coğrafi ve politik olarak 754 Flinn-Engdahl bölgeleri (F-E bölgeleri)'ne ayrılmıştır. Daha aktif alanlar daha küçük alanlara bölünmüştür. Pek aktif olmayan kuşaklar ise geniş F-E bölgeleri oluşturur.

Sonuçları

1755 Lizbon depremi ardından

Sallantı ve yeryüzünün çatlaması

Sallantı ve yeryüzü çatlamasına bağlı olarak binaların ve dikili yapıların zarar görmesi depremlerin en temel sonuçlarından biridir. Sonucun ciddiyeti; depremin Richter ölçeğine göre şiddeti, merkez üsse olan uzaklığı ve yerel jeolojik, jeomorfolojik durumlarına bağlı olarak dalga yayılımı arttıran yahut azaltan karmaşık bir birleşimdir.[11]

Yer sarsıntısı zemin hızlanması ile ölçülür.

Bölgeye özgü jeolojik, jeomorfolojik ve yapısal özellikler düşük şiddetli depremlerde bile güçlü şiddette bir sallantıya sebep olabilir. Buna amplifikasyon etkisi denmektedir.

Yer çatlakları, baraj, köprü, nükleer tesis gibi büyük ve geniş yapılar için büyük tehlike oluşturmaktadır.[12]

Heyelan ve çığlar

Ana madde: Heyelan

Depremler ardından gelen pek çok ve sürekli artçı sarsıntı, volkanik dağların aktif hale geçmesi, kıyıya vuran güçlü dalgalar ve orman yangınları sonucu heyelanlar meydana gelebilmektedir. Heyelanlar deprem sonrası yardım için orada bulunan personel için de önemli bir tehlikedir.[13]

Yangınlar

Ana madde: Yangın
1906 San Francisco depremi sonrası çıkan yangın

Deprem ardından elektrik hatları ile gaz borularının zarar görmesi sonucu yangınlar çıkabilir. Yine depreme bağlı olarak su borularının da zarar görmesi durumunda depremlere zamanında müdahale etmek zorlaşabilmektedir. Örneğin; 1906 San Francisco depreminde ölümlerin çoğu durdurulamayan yangın sonucunda gerçekleşmiştir.[14]

Zemin sıvılaşması

Zemin sıvılaşması sallantı sonrası suya doymuş tanecikli materyallerin sıkılığını kaybetmesi ve katı halden sıvı hale geçmesi şeklinde görülebilir. Bu durumda binalar ve köprüler çökebilir ya da bulunduğu noktaya batabilir. Örneğin; 1964 Alaska Depreminde pek çok yapı toprağın sıvılaşması sonucu çökmüştür.[15]

Tsunami

Ana madde: Tsunami
2004 Hint Okyanusu Depremi sonrası görülen tsunami

Tsunamiler okyanus ya da denizlerin tabanında oluşan depreme bağlı taban çökmesi, zemin kaymaları gibi meydana gelen tektonik olaylar sebebiyle denizde açığa çıkan enerji sonucunda meydana gelen uzun periyotlu deniz dalgasını temsil eder.

Tsunamiden sonra oluşan dalganın diğer deniz dalgalarından farkı, su zerreciklerinin sürüklenmesi sonucu hareket kazanmasıdır. Derin denizde varlığı hissedilmezken, sığ sulara geldiğinde dik yamaçlı kıyılarda ya da V tipi daralan körfez ve koylarda bazen 30 metreye kadar tırmanarak çok şiddetli akıntılar yaratabilen bu dalga; insanlar için deprem, tayfun, çığ, yangın ya da sel gibi bir doğal afet haline gelebilmektedir.

7.5 ve üstü büyüklükteki depremler tsunami oluşturmaya daha müsaittir.

Seller

Ana madde: Sel

Seller de deprem sonrası oluşabilen tehlikelerden biridir. Sellere nehir ve göllerin kapasitelerinden fazla su taşımaları sonucunda taşmalarının yanı sıra deprem sırasında barajların yıkılması veya hasar görmesi de sebep olabilir.[16]

Gelgit kuvveti

Depremlerin gelgit kuvvetlerini oluşturdukları da tespit edilmiştir.[17][18][19][20]

İnsana etkileri

2007 Peru depreminde zarar görmüş binalar

Depremler hastalık, temel ihtiyaç eksikliği, yaşam kaybı, yüksek sigorta primleri, genel mülke zarar, yollarda ve köprülerde hasar ile binalarda çatlak ve yıkılmaya sebep verebilir. Volkanik faaliyetleri harekete geçirerek var olan hasardan çok daha fazlasına sebep olabilir.[21]

Başlıca depremler

Yeryüzünde ölçülmüş en büyük deprem, 22 Mayıs 1960 tarihinde Şili'nin Valdivia kentinde meydana gelen 9.5 büyüklüğündeki depremdir. Enerji boşalımı olarak bakıldığında ise bir sonraki en büyük deprem 9.2 ile 27 Mart 1964 tarihinde Alaska'da gerçekleşmiştir.[22]

Yeryüzünde ölçülmüş en büyük 10 depremin tamamı 8.5 ve üstü büyüklükteyken buna paralel olarak en çok can kaybına sebebiyet vermiş depremlerden biri de bunlar dışında 2004 yılında Hint Okyanusunda meydana gelen depremdir.

Depremlerin en önemli sonucu insanların hayatını kaybetmesidir. Güçlü bir deprem gerçekleştiğinde okyanus kıyısında bulunan ve pek çok insanın yaşadığı bölgeler önemli risk oluşturmaktadır. Bu depreme bağlı olarak tsunami meydana gelebilmekte ve binlerce kilometre uzaklıktaki bölgeleri bile etkileyebilmektedir. Tehlike altındaki diğer insanlar depremlerin nadir ancak kuvvetli görüldüğü yerlerde, depreme önem vermeyen fakir bölgelerde ve kontrolsüz inşa edilmiş yapılarda yaşayan insanlardır.

Tarihi

1557 yılına ait bir kitaptan

Orta Çağ öncesinde

Yunan filozof Anaxagoras'ın yaşadığı 5. yüzyıldan 14. yüzyıla kadar depremler Dünyanın oyuklarındaki hava boşluklarına bağlandı.[23]

Milattan önce 625-547 yıllarında yaşayan Thales ise depremlere yeryüzü ve su arasındaki gerilimin sebep olduğunu ileri sürmüştür.[23] Miletli Anaksimenes'e göre ise eğimli arazilerin kurak yahut yaş olma durumu depremlerin temel sebebiydi. Bir diğer filozof Demokritos'ta depreme sebep olarak suyu göstermişti. Gaius Plinius Secundus depremleri yeraltı fırtınaları olarak tanımlıyordu.[23]

Kültür ve depremler
Mitoloji ve deprem

İskandinav mitolojisinde, depremlerin sebebi olarak Tanrı Loki gösterilir.[24]

Yunan mitolojisinde, Poseidon depremlerin sebebi ve tanrısı olarak görülüyordu. Ne zaman kötü hissetse 3 dişli çatalını yere saplar, deprem ve benzeri felaketlere yol açardı. Bunların dışında o depremi insanları korkutmak ve onlardan öç almak için de kullanmıştır.[25]

Japon mitolojisinde, Namazu (鯰) adı verilen dev kedi balığının depremlere sebep olduğuna inanılmıştır. Namazu yeryüzü çamurunun altında yaşar ve Tanrı Kashima tarafından oraya hapsedilmiştir. Kashima onu serbest bıraktığında Namazu çırpınmaya başlar ve büyük depremlere yol açar.

Eski Türk mitolojisine göre, Türkler yeryüzünü bir dikdörtgen biçiminde tasavvur etmişlerdi. Yeryüzü dört yöne bölünmüştü. Altaylı Türkler, ‘dünyanın önce daire, sonra kare şeklinde’ olduğuna inanırlar (Çoruhlu 2002: 89). Altayların kuzeyindeki Teleüt Türklerine göre, Dünya, dört gök öküzün üzerinde duruyordu: “Dört gök öküz, tabağa benzeyen dünyayı, altına girerek değil; kenarlarına koşulmus olarak tutuyorlardı. Öküzlerin kıpırdamalarından, deprem oluyordu.

Popüler kültür

Modern dünyada depremler pek çok roman, tiyatro, sinema eserine ilham vermiştir.